نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه فقه شافعی دانشگاه تهران
چکیده
یکی از مسائل مستحدثه و نوپیدا در عرصه معاملات تجاری، نقض تشریفات قانونی مربوط به ورود و خروج کالا و ارز است که از این نوع عملیات به قاچاق کالا و ارز تعبیر میشود.
این نوع معامله هر چند که به طور جزئی دارای آثار سود آوری برای عاملان قاچاق است؛ اما بر حسب استقرا، دارای پیامدهای منفی عمیق اقتصادی، بازرگانی، فرهنگی، سیاسی و امنیتی است. هرچند که اجرای قوانین وضعی در مبارزه با این پدیده، مؤثر است؛ ولی اگاهی از مبانی فقهی پدیده قاچاق، از عامل بازدارندگی مؤثرتری برخوردار است؛ چه انکه با آگاهی از فلسفۀ احکام، نوعی اعتقاد و باور درونی برای اشخاص ایجاد میگردد که در عمل به مقتضیات آن، نیاز به نظارت اجرائی نیست.
از آن جهت که پدیده قاچاق از پدیدههای منصوص شرعی نیست، لذا جهت دستیابی به حکم آن، دانش اصول فقه و قواعد اصولی آن راهگشاست. یکی از مباحث مهم اصولی، ذاتی و عرضی بودن احکام است و ورود به این مبحث اصولی به قصد کشف موارد اجتهاد پذیری و عدم اجتهاد پذیری احکام میباشد. یکی از موارد ذاتی و عرضی، تقسیم احکام، به اعتبار نوع ادله اجمالی یا منابع استنباط از باب اصلی و فرعی بودن آن است که سه دیدگاه متمایز فراگیر، میانه و منحصر در این موضوع ارائه شده است که به تناسب محدودیت و وسعت در منابع اصلی، زمینه اجتهاد نیز قابل قبض و بسط میباشد.
آثار مترتب بر اصلی و فرعی بودن منابع استنباط احکام، عدم جواز اجتهاد در منابع اصلی از باب قطعیت سند آن و جواز اجتهاد در منابع فرعی از باب ظنیت سند آن است. در تطبیق مسألۀ قاچاق کالا و ارز با نوع منابع احکام –اصلی و فرعی بودن آن- ظنی بودن این نوع معامله اثبات میگردد؛ ولی با قواعدی از قبیل «حکم الامام یرفع الخلاف» و سیاست شرعی به مرتبة حکم وضعی قطعی ارتقا مییابد.
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
a
نویسنده [English]
- mostafa zolfaghartalab
- ابن امیر الحاج، شمس الدین محمد، التقریر و التحبیر علی ا لتحریر، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، ۱۹۹۹م.
- ابن الهمام، کمال الدین، فتح الغدیر، دار إحیاء التراث العربی، بیتا.
- ابن تیمیه حرانی، ابوالعباس احمد بن عبد الحلیم، مجموع فتاوی شیخ الاسلام ابن تیمیه، مجمع الملک فهد لطباعة المصحف الشریف، ۱۴۱۶ق.
- ابن تیمیه حرانی، ابوالعباس احمدبن عبدالحلیم، السیاسة الشرعیة فی اصلاح الراعی و الرعیة، دارالراوی، السعودیة، چاپ اول،۱۴۲۱ق.
- آمدی، سیف الدین علی، الإحکام فی اصول الأحکام، دارالکتب العلمیة، بیروت، بیتا.
- امیر پادشاه،محمد امین بن محمود، تیسیر التحریر، درالکتبالعلمیه، بیروت، بیتا.
- ابن جزی، ابوالقاسم محمد، القوانین الفقهیه (قوانین الاحکام الشرعیة)، بیتا.
- ابن حجر هیثمی، شهاب الدین، تحفة المحتاج بشرح المنهاج، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- ابن حاجب و عضد الملة و الدین، عبدالرحمن بن احمد،شرح مختصر بن حاجب، مکتبة الکلیات الازهریة، مصر، ۱۹۸۳م.
- ابن حاجب، جمال الدین عثمان، مختصر ابن حاجب، (مختصر منتهی السول و الامل فی علمی الاصول و الجدل) دار الکتب العلمیة، بیروت، ۲۰۰۸م.
- احمدی، عبدالله، جرم قاچاق کالا یا آنومی اقتصادی، تهران، نشر میزان، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.
- ابن رشد، ابوالولید محمد، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، دار ابن حزم، چاپ اول، ۱۹۹۵م.
- اسنوی شافعی، عبد الرحیم، نهایة السول شرح منهاج الوصول، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- ابن العربی، ابوبکر محمد، احکام القران، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، بیتا.
- ابن قدامه، المغنی مع الشرح الکبیر، دارالحدیث، قاهره، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- ابن قیم الجوزیة، شمس الدین محمد، زاد المعاد فی هدی خیر العباد، مؤسسة الرسالة، چاپ سوم،۱۴۱۸ق.
- ابن قیم الجوزیة، محمد، اعلام الموقعین عن رب العالمین، دار الارقمچاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- ابن منظور، جمال الدین، لسان العرب، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- بابرتی، محمد بن محمود، العنایة علی الهدایة با فتح القدیر، دار إحیاء التراث العربی،بیتا.
- باجی، ابو الولید سلیمان بن خلف، کتاب الحدود فی الاصول، مؤسسة الزعبی، ۱۹۷۳م.
- بخاری، ابو عبدالله محمد، صحیح البخاری با فتح الباری ابن حجر، دارالکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول،۱۴۱۰ق.
- بزدودی، علی بن محمد، اصول الفقه مع شرحه کشف الاسرار، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۹۹۷م.
- بهوتی،منصور، کشاف القناع عن متن الاقناع، بیروت، عالم الکتب، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- بهوتی، منصور بن یونس، شرح منتهی الإرادات دقائق أولی النهی لشرح المنتهی، مؤسسة الرسالة،چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
- ترکی عبدالرحمن، اصول مذهب الامام احمد، دراسة اصولیة مقارنة، مکتبة الریاض، ریاض، چاپ دوم، ۱۳۹۷ق.
- تفتازانی، سعدالدین، التلویح شرح التوضیح، دارالارقم، چاپ اول، ۱۹۹۸م.
- جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح فی اللغة و العلوم (تاج اللغة و صحاح العربیة)، دار الحضارة العربیة، بیروت، چاپ اول، ۱۹۷۴م.
- جوینی، امام الحرمین المعالی عبدالملک، البرهان فی اصول الفقه، تحقیق: عبدالعظیم دیب، ۱۳۹۹ق.
- حاشیة ابن عابدین (رد المحتار علی الدر المختار)، دار احیاء التراث العربی و مؤسسة التاریخ العربی، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- حجی کردی، احمد، بحوث فی علم اصول الفقه، مصادر التشریع الاسلامی الأصلیة و التبعیة و مباحث الحکم، المکتبة الشاملة.
- حسینی، هاشم معروف، المبادی العامة للفقه الجعفری، دار النشر للجامعین، مکتبة النهضة، بغداد، بیتا.
- دسوقی، محمد عرفه، حاشیة الدسوقی مع الشرح الکبیر، دار الفکر، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۷۷ش.
- دیب البغا، مصطفی، اثر الادلة المختلف فیها فی الفقه الاسلامی، دارالقلم، دمشق، دار العلوم الانسانیه، دمشق، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
- رائد نصری، جمیل، ابو مؤنس، الثوابت و المتغیرات فی التشریع الإسلامی، دانشگاه اردن، ۲۰۰۴م.
- رشید احمد بن الرحمن، الحاجة و أثرها فی الأحکام، دار کنوز اشبیلیا، السعودیة، چاپ اول، ۱۴۲۹ق.
- زحیلی، وهبة، اصول الفقه الاسلامی، دارالفکر المعاصر، بیروت و دارالفکر، دمشق، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- زحیلی، وهبة، نظریة الضرورة الشرعیة، دار الفکر، دمشق، دار الفکر المعاصر، بیروت، چاپ چهارم،۱۴۱۸ق.
- زرکشی، بدرالدین محمد بن بهادر، البحر المحیط، وزارت اوقاف، کویت، ۱۹۸۸م.
- زرکشی، بدرالدین محمد بن بهادر، المنثور فی القواعد، وزارت اوقاف، کویت، چاپ اول، ۱۹۸۸م.
- زیدانِ عبدالکریم، المدخل لدراسة الشریعة الاسلامیه، مکتبة القدس، بغداد، چاپ هشتم، ۱۴۰۵ق.
- زیلعی، فخرالدین عثمان، تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق، دار المعرفة، بیروت، چاپ اول، ۱۳۱۳ق.
- سباعی، مصطفی، السنة و مکانتها فی التشریع الاسلامی، المکتب الاسلامی، بیروت، چاپ چهارم، ۱۴۰۵ق.
44. ۴۴-ابن سبکی، تاج الدین عبدالوهاب، جمع الجوامع، تحقیق: عبدالمنعم خلیل ابراهیم، منشورات: محمد علی بیضون، دارالکتب العلمیة، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۲۴ق.
45. ستاد مرکزی مبارزه با قاچاق کالا و ارز، مجلۀ اقتصاد پنهان، معاونت پژوهش و آمار و اطلاعات ستاد مرکزی، تهران، شمارههای ۲۷ و ۳۰، سال ۱۳۸۸ و ۱۳۹۰.
- سرخسی، ابوسهل، اصول السرخسی، دار المعرفة، بیروت، بیتا.
- سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن، الاشباه و النظائرفی قواعد وفروع فقه الشافعیة، دارالکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
- شاطبی، ابو اسحاق ابراهیم، الاعتصام، دار ابن عفان، ۱۹۹۷م.
- شاطبی، ابواسحاق ابراهیم، الموافقات فی اصول الاحکام، دار الفکر، بیتا.
- شافعی، محمد بن ادریس، الرسالة، تحقیق،: احمد شاکر، ۱۳۵۸ق
- شافعی، محمد بن ادریس، الأم، دار قتیبة، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- شربینی، شمس الدین محمد، مغنی المحتاج، دار الکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- شوکانی، محمد، ارشادالفحول إلی تحقیق الحق من علم الاصول، دارالکتب العلمیة، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- صابونی عبدالرحمن، المدخل لدراسة التشریع الاسلامی، مدیریة الکتب و المطبوعات الجامعیة، منشورات جامعة الحلب، کلیة الحقوق، ۱۴۲۷ق.
- صدرالشریعة، عبیدالله بن مسعود، التوضیح شرح التنقیح، دار الارقم، چاپ اول، ۱۹۹۸م.
- عیسی منون، نبراس العقول فی تحقیق القیاس عند علماء الاصول، مکتبة المصطفی الالکترونیة، چاپ مصر، ۱۹۱۶م.
- غزالی، ابو حامد محمد، المستصفی، تحقیق: محمد اشقر، مؤسسة الرسالة، ۱۹۹۷م.
- غزالی، ابو حامد محمد، المستصفی من علم الاصول، مطبعة مصطفی محمد، ۱۳۵۶ق.
- فرهنگ دلیر، مهدی، احکام قاچاق و بررسی خرید و فروش کالای قاچاق، انتشارات قلم جوان، قم، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- قرافی، شهاب الدین احمد بن ادریس، شرح تنقیح الفصول فی اختصار المحصول، تحقیق: طه عبدالرئوف، مکتبة الکلیات الازهریة، قاهره، چاپ اول، ۱۹۷۳م.
- قرافی، شهاب الدین احمد، انوار البروق فی انواء الفروق، بی جا، چاپ اول، ۱۳۴۵ق.
- قرطبی، ابوالولید محمد، المقدمات الممهّدات، دار الغرب الإسلامی، بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- قلیوبی و عمیرة علی شرح المحلی علی منهاج الطالبین، مصطفی البابی الحلبی، ۱۳۷5ق.
- کاسانی، علاء الدین، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، دار احیاء التراث العربی و مؤسسة التاریخ العربی، بیروت، چاپ اول،۱۴۱۷ق.
- محسنی مرتضی وکلانتریان مرتضی، مجموعه نظرهای مشورتی (اداره حقوقی وزارت دادگستری) در زمینه مسائل کیفری، چاپ اول، ۱۳۵۴ش.
- محمد حامد عثمان، القاموس المبین فی اصطلاحات الأصولیین، دارالحدیث، قاهره، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
- محمد یوسف موسی، تاریخ الفقه الاسلامی، دار الکتاب العربی، مصر، چاپ دوم، ۱۳۷۸ق.
- مسلم بن الحجاج، ابوالحسن، صحیح مسلم، دار إحیاء التراث العربی، بیتا.
- یوسف حامد العالم، المقاصد العامة للشریعة الاسلامیة، دار الحدیث، قاهره، الدار السودانیة، خارطوم، بیتا.